محوطه مسجد جمعه یا مسجد جامع تبریز چسبیده به بازار و شامل چند مسجد ، از دوره های مختلف تاریخی و مدرسه طالبیه میشود . میتوان گفت این مجموعه به علت تغییرات بسیاری که در طول تاریخ داشته و زلزله های مختلف شهر تبریز شکل و شمایل امروزی به خود گرفته است . این مجموعه شامل مساجد زیر میباشد .
۱٫ مسجد میرزا صادق آقا مجتهد یا آلچاق مچید که در سمت راست دالان مدرسه واقع شده و مسجدی بسیار قدیمی است .
۲٫ مسجد ملا محمد حسن یا مسجد اسماعیل خال اوغلی که با طاق های ضربی آجری و ستون های سنگی در سمت چپ دالان مدرسه قرار گرفته است.
۳٫ مسجد مجتهد که پنجره های شمالی آن مشرف به حیاط مدرسه می باشد و در سمت غربی مسجد اسماعیل خال اوغلی واقع شده است .
۴٫ مسجد حجت الاسلام که به مسجد شیخیه نیز معروف است دارای ۵۴ گنبد آجری بر روی چهل ستون از سنگ کبود است که همه ستون ها منشوری و دارای قاعده ده ضلعی هستند و سر ستون ها مقرنس دارند . تنها یک ستون بزرگ واقع در جلوی محراب حجاری تزئینی مارپیچی دارد که با توجه به تزئینات محراب احتمالا در گذشته تمام ستون های این چنین بوده اند و در گذر زمان ناچار از ستون های جدیدتر استفاده شده است . این مسجد چندین بار بازسازی شده و در سمت غربی مسجد جامع قرار دارد . سطح آن یک متر از سطح مسجد جامع بلندتر است . پنجره های شمالی آن رو به حیاط مدرسه می باشند . این مسجد درطی سالهای ۱۲۳۵ و ۱۲۴۰ه-. ق توسط ملامحمد ممقانی ساخته شده است . نامبرده، رئیس شیخیه بود و حجت الاسلام نامیده می شد . وجه تسمیه مسجد نیز نام اوست .
در زمان حکومت حسن پاشا در آذربایجان ، گنبدی رفیع مزین به انواع کاشیکاریهای معرق به وسیله «سلجوقشاه بیگم» همسر اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شد که هنوز هم پایهها و گوشههایی از کاشیکاریهای آن باقی است .
در زلزله سال ۱۱۹۳ به مسجد آسیب بسیاری وارد شد و قسمت های از محراب آن از بین رفت . پس از این زلزله توسط حسینقلی خان دنبلی بازسازی شد و امروزه مسجدی است با طول ۶۰ متر و عرض ۱۵٫۲۰ متر که محراب در انتهای آن (قسمت جنوبی) واقع شده است .
در بالای درب ورودی مسجد جامع تبریز کتیبه ای پانزده سطری از شاه اسماعیل صفوی و به خط ثلث توسط محمد مومن تبریزی خوشنویس در ممانعت از فساد در جامعه قرار گرفته است .
در یکی از طاق های کم عرض قسمت غربی کتیبه ایی سیزده خطی از شاه طهماسب صفوی و به خط ثلث علاالدین محمد تبریزی واقع شده است که درباره خواب دیدن امام زمان توسط شاه طهماسب است و به علت این رویای صالحه ، باقی مانده مالیات مردم آذربایجان ، عراق ، گیلان ، خراسان و فارس را بخشیده شده است .
در ورودی محوطه مسجد جامع از سمت بازار کتیبه های چهارسوق قیزبستی بازار قرار دارند که مربوط به زمان قاجار می باشند . کتیبه عمودی فرمانی است از فتحعلی شاه قاجار به خط نستعلیق و به سال ۱۲۱۶ هجری قمری در دوازده سطر که درباره بخشش مالیات بازاریان تبریز می باشد .
کتیبه های افقی اسامی چهارده معصوم می باشند و در سال ۱۲۹۴ هجری قمری و به خط نستعلیق میرزا آقا نوشته شده اند .
اما مهمترین کتیبه و با ارزشترین اثر مسجد جامع محراب رفیع آن است . گچبری از مهمترین عناصر شناخته شده در تزئینات دوران ایلخانیان است که به مدت سه قرن رواج یافته بود . از ایلخانیان ۴۲ محراب باقی مانده است که تعدادی از آن ها به موزه ها انتقال یافته اند و یکی از مهمترین این محراب ها ، محراب مسجد جامع تبریز است که به دلیل زلزله های بزرگ تبریز نام هنرمند سازنده و تاریخ ساخت آن از بین رفته است . کتیبه دور تا دور این محراب رفیع به خط کوفی تزئینی و با اشکال اسلیمی است . ( در تعمیرات پس از زلزله ۱۱۹۳ روی محراب رو پوشانده بودند . )
کتیبه دور تا دور محراب به خط کوفی گره دار و مورق و اشکال اسلیمی است . آیات اول تا هفتم سوره مومنون است . محراب مسنطیل شکل و طول آن هجده متر و هشتاد سانتی متر و عرض آن یک متر و چهل سانتی متر است . این کتیبه دارای ۳۸ کلمه است و کلمه “اللغو ” در مرکز و محور عمودی محراب و کلمات حافظون و للزکاه در گوشه سمت چپ و سمت راست محراب قرار گرفته اند . استفاده از گره بندی های فوق العاده در خط و اشکال گیاهی پیچ خورده در لابه لای آیات زیبایی فوق العاده ایی به این محراب داده اند .
از دیگر زیبایی های این مسجد میتوان به ارسی های پنجره های شمالی اشاره کرد .
مسجد جامع تبریز در خیابان شهید مطهری واقع شده و در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۱ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
متن از سعید احمدزاده
عکس از حامد قربانی
نشر از بولتن فرهنگی هنری تبریز
