سایت موزه عصر آهن تبریز
دوره های تاریخی در ایران به سه دوره سنگ ، مفرغ و آهن تقسیم میشوند ، که هر کدام از این دوره ها خود ، شامل تقسیم بندی هایی هستند .
دوره عصر آهن بر اساس شباهت گونه های سفالی به سه دوره تقسیم میشود .
عصر آهن I (1200-1500 ق.م)
عصر آهن II ( 800-1200 ق.م )
عصر آهن III (550-800 ق.م )
که لوین عصر آهن IV را که شامل دوران تاریخی هخامنشی تا اوایل اشکانی است را معرفی کرده است . ( لوین ۱۳۸۱: ۴۸۶)
واژه عصر آهن را برای معرفی فرهنگی که از اواسط هزاره دوم قبل از میلاد ، همراه با سفال خاکستری در شمال غرب ، شمال شرق ، فلات مرکزی و غرب ایران ظاهر شده به کار برده اند . ولی آهن در در دوره ی دوم این فرهنگ شناخته شده است . به عصر آهن لقب ” عصر تاریک ” هم داده اند . علت این است که دانسته های ما درباره این دوران بسیار محدود هستند . و هنوز به کاوش و بررسی های زیادی نیاز است .
اما بپردازیم به گورستان عصر آهن تبریز یا سایت –موزه عصر آهن
تا پیش از سال ۱۳۷۸ تنها کاوش های باستان شناسی در تبریز در سال ۱۹۶۸ توسط چارلز برنی انجام شده بود و تاریخ شهر تبریز را تنها از متون آشوری (THUREAU-DANGIN 1973 ) و نوشته های ارمنی ( پاسدرماجیان ۱۳۷۷ ) حدس میزدند . (با توجه به کتیبه آرگون سوم پادشاه آشور ، تاریخ تبریز را ۳۵۰۰ سال برآورد کرده اند . )
سال ۱۳۷۶ تصمیم گرفته شد تا در شمال شرق بنای مسجد کبود ، یکی از قدیمی ترین خیابان های ایران (کهنه خیاوان ) و خانه های قدیمی تبریز که در آن خیابان واقع شده بودند را بکوبند و به جای آنها آپارتمان های بدقواره و پاساژهای بی رونق بسازند . در طول این تخریب و آن ساخت و ساز که پروژه عتیق نامیده می شود ، یکی از قنات های قدیمی تبریز نابود شد و چند خانه از خانه های مستوفی الممالک یکی از حاکمان تبریز در دوران قاجار تخریب شدند و تنها خانه ساوجبلاغی (مستوفی الممالک) که امروزه تحت تملک خانواده نصیرزاده می باشد، جان سالم به در برد و تا امروز آپارتمان های زشتی که دور تا دورش را گرفته اند ، تحمل می کند .
یکی از همان روزها ، در حین گود برداری برای ساخت پارکینگ پاساژ ابریشم ، به طور اتفاقی آثار گورستانی تاریخی نمایان شد. تعداد صد و هشت گور کشف شد ، بسیاری از آنها تخریب شده بودند .
کاوش های باستان شناسی در سال ۱۳۷۸ توسط نصرالله معتمدی آغاز و در سال های ۱۳۷۹ الی ۱۳۸۲ توسط علیرضا هژبری نوبری ادامه یافت .
نتایج کاوش ها نشان دادند که گورستان متعلق به عصر آهن است . (۸۰۰-۱۲۰۰ پیش از میلاد ) و از تعداد ۱۰۸ گور حدود ۳۹ گور باقی مانده است . البته کاوش ها همچنان ادامه داشته و احتمال دارد در آینده نزدیک گورهای بیشتری کشف شوند . تدفین ها در این گورستان ، به صورت انفرادی هستند ، تنها یک نمونه تدفین به حالت جفت کشف شده است ، که زن و مردی (مرد حدود بیست و هفت و زن حدود هجده سال سن) در کنار هم دفن شده اند . این دو اسکلت به موزه آذربایجان منتقل شدند و ۳۸ اسکلت در همان محل کشف باقی ماندند . مکان به سایت موزه عصر آهن معروف و در سال ۱۳۸۵ افتتاح شد . و امروز درب آن به روی علاقه مندان باز است .
به احتمال بسیار دین دفن شدگان در این گورستان ، آیین مهر بوده است ، بیشتر آنها به حالت جنینی و چمباتمه ای دفن شده اند و به دلیل اعتقاد به زندگانی پس از مرگ ، تعدادی ظروف و لوازم به همراه آب و غذا در کنار هر اسکلت دفن شده است . کمیت و کیفیت ظروف ، با توجه به جایگاه اجتماعی هر فرد متفاوت است . در کنار اسکلت کودکان که تعداد چشمگیری از گورهای این گورستان را شامل میشوند ، مهره حیوانات اهلی و اسباب بازی هایی دیده میشود . جهت تدفین شرقی – غربی است . ظاهرا زن ها به پهلوی چپ و مردان به پهلوی راست دفن شده اند . در اکثر موارد دست ها بر روی سینه قرار دارند ، که احتمالا نشانه نوعی احترام به موجودی ناشناخته بوده است .
در پنج فصل کاوش در محل ، حدود ۵۱۱ قطعه ظرف سفالین دست ساز با شاموت کانی (شاموتی از مواد کانی غیر فلزی ساخته شده است) کشف شدند . که تعدادی از آن ها به موزه آذربایجان منتقل شدند .
به لحاظ لایه نگاری ، پس از برداشت لایه سطحی ، سفال های مربوط به قاجار ، صفوی و تیموری ، ایلخانی و سلجوقی به دست آمده است و پس از یک متر وقفه ، سفال های نخودی و قرمز و سپس سفال های خاکستری که نماینده عصر آهن هستند به چشم میخورند . ( نوبری ۱۳۸۳ و ۱۳۷۹ : ۹۰ -۸۷ و۳ )
قبر ها به سه شکل دیده میشوند .
قبرهای ساده چاله ای
قبرهای چاله ای شکل با توده ای سنگ غیرمنظم یا دایره ای شکل
قبوری با سازه نعل اسبی شکلی (خشتی و چینه ای )
پ.ن ۱ : با توجه به اهمیت این سایت موزه ، لازم است برای حفظ و نگهداری اقدامات بیشتری انجام شود .
پ.ن ۲ : برای کسب اطلاعات بیشتر درباره سایت موزه –عصر آهن تبریز میتوانید به مقاله “هنر سفالگری عصر آهن در گورستان مسجد کبود تبریز ” نوشته علیرضا هژبری نوبری و مهناز صالحی گروسی مراجعه کنید.
ساعت بازدید از ۹ تا ۱۴:۴۵ است .قیمت بلیط هم ۲۵۰۰ تومان میباشد
متن و عکس از سعید احمدزاده
نشر از بولتن فرهنگی هنری تبریز
